Społeczny charakter naszego gatunku, nasza wrodzona „grupolubność”, to nasz ogromny atut. Dzięki temu zyskaliśmy ogromną przewagę przystosowawczą. Nagła zmiana otoczenia społecznego, szczególnie w sytuacji zagrożenia jest jednak w naszej neurofizjologii oznaczona szczególnie jaskrawoczerwonym kolorem.

Wszelkie zaburzenia związane z pozycją socjometryczną w grupie były w naszej przeszłości ewolucyjnej ryzykowne, a porażki w zakresie wykluczenia lub trudności z akceptacją miały wymiar ostateczny. We współczesnym świecie, który nie wymaga już tak skrajnych reakcji, mechanizmy te zachowały jednak swoją moc. Wywołuje je silny stres, poczucie zagrożenia oraz cały szereg reakcji obronnych, które mogą potęgować i tak już trudne zmiany, zachodzące w życiu młodzieży.

W czasie wykładu postarałem się pokazać, jak naturalnie sprzyjające przetrwaniu mechanizmy mogą być niebezpieczne w dzisiejszym świecie i w jaki sposób ograniczać ich siłę.

Przyczyny pojawienia się nowego dziecka w klasie są bardzo różne – rozstanie rodziców, przeprowadzka, problemy w szkole, do której wcześniej uczęszczało dziecko itd. Obecnie dochodzi na masową skalę kwestia migracji dzieci z Ukrainy, związana z kryzysem wojennym.

Bez względu na przyczynę, dołączenie do nowej klasy jest dla młodego człowieka sytuacją trudną, wiąże się bowiem z wieloma silnymi emocjami i może się nie udać.

Warto zatem zastanowić się nad tym, co możemy zrobić jako nauczyciele i wychowawcy, zarówno przed dołączeniem nowych dzieci do grupy, jak i już po ich dołączeniu – tak, aby zwiększyć szanse na to, że inne dzieci dobrze przyjmą nowe osoby i się z nimi zaprzyjaźnią. Jednocześnie działania te powinny zredukować ryzyko, że nowe osoby staną się ofiarami bullyingu (przemocy rówieśniczej). Część rozwiązań, które omówiliśmy, dotyczyła całego zespołu klasowego, a część objęła pojedynczych uczniów. Wszystkie jednak służyły jednemu, przywołanemu wcześniej, celowi.

Jakość edukacji w znaczącym stopniu zależy od tego, czy nauczyciel zdolny jest do tworzenia właściwych relacji z uczniem. Z punktu widzenia neurobiologii sprawność mózgu społecznego, czyli struktur ośrodkowego układu nerwowego, które odpowiadają za jakość relacji, musi być u nauczyciela bardzo wysoka. To z kolei powoduje, że zawód nauczyciela jest nie tylko wymagający, ale także niebezpieczny.

Empatia, zwłaszcza w jej afektywnym aspekcie, zdolność do zrozumienia emocji i trudności podopiecznych, to cechy kluczowe w naszym zawodzie. Związana z nimi wrażliwość określonych obwodów neuronalnych, powoduje często przeciążenie mózgu społecznego, czego skutkiem może być cały szereg mechanizmów obronnych. W wielu przypadkach wynikiem jest powstanie negatywnych schematów relacyjnych, które nauczyciel stosuje wobec siebie i swoich podopiecznych. Świadomość, że tego typu reakcje nie są konsekwencją braku kompetencji, a przeciwnie, wynikiem długotrwałego, silnego zaangażowania emocjonalnego, pozwala zadbać o zdrowie i bezpieczeństwo psychiczne nauczyciela, co może pozwolić unikać poważnych trudności a nawet choroby.