dr Agnieszka Gąstoł
psychoterapeutka, psycholożka, pedagożka specjalna,
doktorka nauk społecznych, ekspertka EduAkcji
Behawioryści ustalili, że aby odwrócić skutki szkodliwości negatywnego zwracania uwagi dla dziecięcej samooceny, powinniśmy kierować do nich blisko półtora raza więcej komunikatów pochwalnych. Z pomocą przychodzi technika pochwały terapeutycznej. Wykorzystywana na co dzień, wspiera nawiązaną bliską więź. Stosowana wobec dzieci z trudnościami rozwojowymi – stabilizuje samoocenę, a niekiedy nawet ją podnosi. Dostrzeganie pozytywów sprawdza się również w przypadku dzieci przejawiających zachowania opozycyjne lub buntownicze, zmniejszając liczbę oraz siłę negatywnych reakcji.
W ludzkiej psychice od zarania dziejów funkcjonuje mechanizm zwracania uwagi na sygnały niebezpieczeństw. Tylko takowy bowiem umożliwiał człowiekowi przetrwanie. Po dziś dzień nasz umysł jest bardziej skłonny zwracać uwagę na sygnały negatywne niż pozytywne. Choć cecha ta współcześnie nie ma już takiego zastosowania, nadal łatwiej przychodzi nam krytykowanie niż chwalenie.
Negatywny efekt zwracania uwagi
Przyglądając się diadom: rodzice i dzieci oraz nauczyciele i dzieci, stosunek nagan do pochwał nadal jest nierównomierny. A to nie pozostaje bez wpływu na dziecięcą samoocenę, wiarę we własne możliwości oraz motywację do działania.
Behawioryści ustalili, że aby odwrócić skutki szkodliwości negatywnego zwracania uwagi dla dziecięcej samooceny, powinniśmy kierować do nich blisko półtora raza więcej komunikatów pochwalnych. A co, jeśli sytuacja trudna, konfliktowa wydarzyła się późnym wieczorem? Jak powstrzymać krzywdzące działanie tak wielu wypowiedzianych przykrych słów?
Z pomocą przychodzi technika pochwały terapeutycznej*. Nie bez przyczyny nazywamy ją „techniką”, gdyż wymaga ona od nas przestrzegania określonych praw, zasad oraz zawiera właściwe sobie elementy składowe. Wykorzystywana na co dzień, wspiera nawiązaną bliską więź. Stosowana wobec dzieci z trudnościami rozwojowymi – stabilizuje samoocenę, a niekiedy nawet ją podnosi – sprawiając, że młody człowiek zaczyna opisywać siebie dużo bardziej pozytywnymi określeniami.
Spójrzmy na pewien przykład:
Chłopiec z diagnozą zaburzenia hiperkinetycznego pod postacią ADHD, któremu trudno wysiedzieć przez określony czas na zajęciach – mający problem ze skupieniem uwagi na wykonywanym zadaniu, z powstrzymaniem się od głośnych komentarzy, zadający szereg pytań, a dodatkowo mający deficyty koordynacji wzrokowo-ruchowej, czego efektem są liczne potknięcia i przypadkowe wpadanie na kolegów – w ciągu dnia usłyszy wiele przykrych komentarzy od dorosłych i rówieśników. Jakich? „Jesteś nieuważny”, „Skup się wreszcie”, „Czy wszystko ci trzeba dwa razy powtarzać?”, „Czemu znowu wstajesz, masz robaki?”, „Cicho, nikt cię nie pytał”, „Ale z ciebie gaduła”, „Czego znowu nie rozumiesz?”, „Patrz jak idziesz guzdrało!”. Wtedy, pod ich wpływem, przyswoi określenia opisujące samego siebie: „Jestem nieuważny”, „Nie umiem się skupić”, „Jestem głupi”, „Jestem gorszy”, „Jestem obiektem drwin”, „Jestem gadułą, guzdrałą” itd., co znacząco odbije się na jego samoocenie.
Młodzi ludzie odbierają komentarze innych jako informacje na swój temat. Nierzadko dzięki nim dowiadują się, jakie zachowania zwracają uwagę. W ten sposób może się okazać, że dziecko do tej pory pomijane, łamiąc zasady i przekraczając granice, skupi na sobie taką uwagę, na jakiej mu szczególnie zależy. Będzie więc „trudne” lub „niegrzeczne”, bo… negatywna uwaga to też uwaga i warto o nią walczyć.
Szkolenia online dla nauczycieli przedszkoli to bogactwo ważnych tematów w wychowaniu przedszkolnym!
Weź udział w wyjątkowym programie szkoleń online, teraz obejmującym również Specjalne Potrzeby Edukacyjne: Szkolenia online dla nauczycieli przedszkoli.
Dlaczego pochwały są tak ważne
Pochwały służą wzmocnieniu zachowania, które uważamy za akceptowalne lub pożądane. Mogą więc skutecznie motywować dziecko do wykonywania obowiązków, zaznajomić skutecznie z naszymi oczekiwaniami, utrwalić te reakcje, które do tej pory występowały sporadycznie oraz wzmocnić samoocenę. Ponadto są niezbędne dla prawidłowego rozwoju psychicznego człowieka. Dostrzeganie pozytywów sprawdza się również w przypadku dzieci przejawiających zachowania opozycyjne lub buntownicze, zmniejsza liczbę oraz siłę negatywnych reakcji. Pochwały nie wymagają współpracy z dzieckiem, by odniosły skutek.
Zasady pochwały terapeutycznej
Pozytywne zwracanie uwagi rządzi się swoimi prawami. Abyśmy mogli odnieść sukces – wesprzeć dziecięcą samoocenę, a przy tym zmniejszyć liczbę oraz intensywność zachowań trudnych – w pierwszej kolejności musimy stworzyć sytuacje umożliwiające pochwalenie dziecka. Jakże często bowiem rodzice i nauczyciele dzieci z trudnościami rozwojowymi zgłaszają, że nie obserwują pozytywnych zmian w zachowaniu młodego człowieka ani zachowań dających szansę pochwalenia. To nie jest prawda. Optyka dorosłych również wymaga w tym względzie korekty. Pierwsze prawo chwalenia głosi więc: jeśli uważasz, że nie masz za co pochwalić dziecka – stwórz sytuację sam (pochwal na przykład za podanie kubka, powieszenie kurtki na wieszaku na twoją prośbę itp.).
Technika pochwały terapeutycznej zawiera również osiem zasad (8P) gwarantujących czytelność i skuteczność komunikatu. Musi być więc ona:
- Prawdziwa – wierzy w jej prawdziwość osoba wypowiadająca pochwałę.
- Przekonywalna – uwierzy w nią osoba chwalona.
- Powtarzalna – inni ludzie mogą osobie chwalonej udzielić jednakowej pochwały za dane zachowanie.
- Pozytywna – pozbawiona negatywnego zwracania uwagi, słów zakazanych („nie”, „ale”, „lecz”, „aczkolwiek”, „jednak” itp.) oraz słów „worków” („pięknie”, „super”, „dobrze”, „grzecznie” itp.).
- Pochwalna – nie zawierająca w sobie komunikatu dyscyplinującego lub wychowawczego.
- Polukrowana – wypowiadana bez krytyki.
- Poważna – wolna od żartu oraz ironii.
- Pokazująca – zwracająca uwagę na ten aspekt zachowania, na którym nam zależy najbardziej (który najbardziej nam się podoba).
Choć pozytywne zwracanie uwagi nie jest techniką łatwą, przynosi duże korzyści dla funkcjonowania psychicznego dziecka, a stosowane w codziennych kontaktach z ludźmi poprawia relację i zwiększa czytelność komunikacji. Jak więc powinna wyglądać prawidłowo skonstruowana pochwała terapeutyczna?
Instrukcja pochwały terapeutycznej
Prawidłowo wypowiedziana pochwała terapeutyczna powinna zawierać 3 komponenty:
- Dokładny opis zachowania, które nam się podoba, np. Klocki w pudełku, lalki na półce, wszystko na swoim miejscu.
- Nazwę cechy, którą swoim zachowaniem prezentuje dziecko, np. To się nazywa dbanie o porządek.
- Dopasowaną emocję dodatnią podkreślającą nasze zadowolenie ze spełnienia określonych oczekiwań, np. Jestem pod wrażeniem.
Spójrzmy na inne przykłady pochwał terapeutycznych:
- Bawisz się w zgodzie z siostrą, to jest współpraca, zaimponowałeś mi.
- Słowa zamiast czynów, panujesz nad sobą, cieszy mnie to.
- Zrobiłeś trzy zadania, to się nazywa zaangażowanie, jestem z ciebie dumna.
Formułując pochwałę terapeutyczną, warto przygotować sobie zawczasu zestaw cech oraz określeń emocji i stanów, które będziemy mogli stosować wymiennie. Musimy również liczyć się z tym, że dziecko może początkowo odbierać ją jako sztuczną. W praktyce może rzeczywiście taka być, wszak na co dzień rzadko (lub wcale) komunikujemy się w ten sposób. Trening czyni mistrza! Co jednak potem? Pochwała musi ewoluować, a więc przechodzić przez kolejne etapy.
Etapy pochwały terapeutycznej
Pierwszym etapem procesu chwalenia jest ustalenie celu wypowiadanej pochwały. Musimy więc odpowiedzieć sobie na pytanie: Jakiego zachowania oczekuję częściej? W wielu sytuacjach muszę więc wybrać na przykład – czy przywiążę większą uwagę do wspólnej i zgodnej zabawy czy zachowania porządku.
Na etapie drugim zadaniem dorosłego jest każdorazowe chwalenie zachowania w momencie, gdy wystąpi (bez wyjątków!). Nadzieja, że zachowanie dziecka zmieni się po jednorazowej pochwale, jest daremna. Chcąc wykształcić u dziecka pożądany nawyk w zachowaniu, wypowiadanych pochwał musi być o wiele więcej.
Trzeci etap wiąże się z podniesieniem poprzeczki – chwalimy więc lepsze wykonanie zadania, które do tej pory było chwalone. Pamiętajmy jednak, że pośpiech jest tutaj złym doradcą – nie zwiększajmy wymagań zbyt szybko.
I wreszcie na czwartym etapie chwalenia wypowiadamy pochwałę od czasu do czasu, sporadycznie. Należy jednak pamiętać, że dla każdego dziecka wyższy poziom realizacji zadania może oznaczać coś zupełnie innego. Warto więc być w tym obszarze elastycznym.
Pochwała terapeutyczna to skuteczne narzędzie stabilizacji, a nawet podnoszenia dziecięcej samooceny. Stosowana regularnie przyczynia się do zwiększenia poczucia dobrostanu psychicznego dziecka oraz ogranicza liczbę zachowań trudnych. Spróbujcie!
* Zainteresowanych pogłębieniem tematyki odsyłam do książki A. Pisuli i A. Kołakowskiego Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna, GWP 2017.
Podziel się ze znajomymi
